Nadchodzi czas na gospodarstwa opiekuńcze

Starzenie się społeczeństwa to niezaprzeczalny fakt. Z punktu widzenia obecnych i przyszłych seniorów ważna jest nie tylko długość życia na emeryturze, ale też i jego jakość. Odpowiedzią na takie zapotrzebowania być może będą gospodarstwa opiekuńcze.

Wyzwania demograficzne

Zmiany w strukturze społeczeństwa, jakie od dłuższego czasu zachodzą w Polsce, przyczyniają się do powstawania nowych zjawisk demograficznych, wymagających podjęcia odpowiednich działań. W Polsce żyje około 38 milionów osób, z czego ludność w wieku poprodukcyjnym – stanowi już ponad 20 proc. społeczeństwa. Istotne jest, by osoby starsze jak najdłużej mogły pozostawać sprawne i aktywne społecznie. Zapotrzebowanie na usługi im dedykowane – rehabilitacyjne, terapeutyczne, integracyjne, opiekuńcze – będzie z roku na rok rosło.

Dane zawarte w „Informacji o sytuacji osób starszych w Polsce za 2019 r.” mówią, że około 2,1 mln osób, które skończyły 65 lat, zamieszkuje obszary wiejskie. Według prognoz w 2035 r. liczba ta wyniesie 3,4 mln, co oznacza wzrost na poziomie 60%. Tym samym odsetek seniorów żyjących na obszarach wiejskich zwiększy sią z około 14 do 22% ludności wiejskiej.

Rolnictwo społeczne

Gospodarstwa opiekuńcze wpisują się w nurt tzw. rolnictwa społecznego (care farming). Rolnictwo społeczne to innowacyjne podejście do rolnictwa, polegające na wprowadzaniu usług społecznych do funkcjonujących gospodarstw rolnych. Ważne jest, aby świadczenie tych usług bazowało na zasobach i aktywnościach gospodarstwa. Istotą zatem jest wielofunkcyjność gospodarstwa rolnego rozumiana jako możliwość zaspokojenia potrzeb nie tylko produkcyjno-rynkowych, ale także pozarolniczych – środowiskowych, kulturowych, gospodarczych i społecznych.

W zakresie rolnictwa społecznego mieszczą się:

• działania pedagogiczne,
• integracja w świecie pracy i włączenie społeczne,
• zajęcia reedukacyjne i terapeutyczne,
• usługi opiekuńcze.

Usługi świadczone w ramach rolnictwa społecznego mogą być kierowane do różnych grup odbiorców.

Czym jest gospodarstwo opiekuńcze?

Ideą gospodarstw opiekuńczych jest takie zaadaptowanie gospodarstwa rolnego, by osoby starsze lub będące w trudnej sytuacji życiowej mogły aktywnie spędzać czas wolny i w którym otrzymają wsparcie umożliwiające integrację społeczną. Podopieczni, dzięki rolniczemu charakterowi gospodarstwa, mogą doświadczać terapeutycznego oddziaływania przyrody i kontaktu ze zwierzętami, a poprzez angażowanie się we wspólne wykonywanie drobnych prac domowych czy rolniczych, czerpać radość z kontaktu z drugim człowiekiem, a także czuć się potrzebnym.

Korzyści z gospodarstw opiekuńczych mają odnosić nie tylko seniorzy, ale również rolnicy, którzy zyskają dodatkowe źródło dochodu. Przebywanie na wsi oraz wykonywanie prac i zajęć charakterystycznych dla pracy rolnika może pomagać ludziom starszym lub chorym w utrzymaniu sprawności lub poprawie stanu zdrowia fizycznego i psychicznego. Wizyta na wsi ma pozytywny wpływ na człowieka. Sprawia, że czuje się on bardziej zrelaksowany i jest w lepszej kondycji psychicznej.

Działalność rolnicza może być podstawą do prowadzenia zróżnicowanych form terapii dla osób starszych lub chorych m.in.:

• forma spokojnej rekreacji, zapewnienie kontaktu z przyrodą – możliwość odpoczynku w ogrodzie, gry w szachy, warcaby, gry planszowe, dostęp do biblioteczki, zajęcia ruchowe na świeżym powietrzu,

• zapewnienie kontaktu ze zwierzętami,

• pomoc w drobnych pracach polowych bądź ogrodniczych, np. pielęgnacja rabat, podlewanie, odchwaszczanie, zbieranie owoców i warzyw itp.,

• prace w domu i obejściu,

• wspólne przetwórstwo płodów rolnych,

• wspólne przygotowywanie regionalnych potraw,

• zajęcia rękodzielnicze, rzemiosło artystyczne,

• wszelkie prace związane z codziennym funkcjonowaniem gospodarstwa rolnego.

Gospodarstwo opiekuńcze może być azylem, ułatwia bowiem kontakt z innymi ludźmi, umożliwia otwarcie się, przełamanie barier, nawiązanie nowych znajomości i przyjaźni. Dzięki takim miejscom ludzie mogą poczuć się potrzebni, oderwać się od myśli o codziennych problemach i zachować aktywność.

Kto może założyć i prowadzić gospodarstwo opiekuńcze?

• Gospodarstwo opiekuńcze musi posiadać odpowiednią formę prawną, dopuszczalną w polskim systemie prawnym. Istnieją dwie główne możliwości prowadzenia gospodarstwa opiekuńczego:
•  jako podmiotu ekonomii społecznej (stowarzyszenie, fundacja, spółdzielnia socjalna),
•  albo w ramach działalności gospodarczej.
• Prowadzeniem gospodarstwa opiekuńczego zająć się może rolnik lub osoby, które są domownikami w gospodarstwach prowadzących działalność rolniczą. Zróżnicowany charakter świadczonych usług powoduje, że działalność opiekuńcza nie ogranicza się jedynie do dużych gospodarstw rolnych. Równie dobrze gospodarstwa opiekuńcze założyć mogą niewielkie gospodarstwa rodzinne.

Kto może korzystać z usług gospodarstwa opiekuńczego?

Wybór konkretnej grupy odbiorców zależy w głównej mierze od osób prowadzących gospodarstwo opiekuńcze. Oczekuje się, że w niedalekiej już przyszłości powstanie w Polsce sieć tego typu gospodarstw świadczących usługi dla różnych grup wymagających wsparcia. Jednakże w pierwszym okresie tworzenia gospodarstw głównymi odbiorcami wsparcia powinny być osoby starsze, rozumiane jako osoby powyżej 60. roku życia, będące nieaktywne zawodowo lub niesamodzielne. Taka rekomendacja poparta jest licznymi argumentami:

• starzenie się społeczeństwa – coraz większa ilość osób starszych potrzebujących opieki;

• wydłużanie się życia – wiele osób musi rezygnować z aktywności zawodowej z uwagi na konieczność opieki nad starszymi członkami rodziny;

• odpływ młodych ludzi z obszarów wiejskich, a co za tym idzie – konieczność zapewnienia opieki samotnym starszym osobom;

• polityka państwa – nastawienie na tworzenie lokalnych podmiotów oferujących usługi społeczne w społecznościach lokalnych, zaangażowanie w ten proces podmiotów prywatnych;

• rozwój obszarów wiejskich – należy dążyć do zmniejszania nierówności w dostępnie do usług społecznych; mieszkańcy większości mniejszych miejscowości nie mogą zazwyczaj korzystać z tego typu usług w swoim otoczeniu;

• dostępność środków finansowych – możliwości finansowania procesu powstawania placówek opiekuńczych dla seniorów.

Jak może działać gospodarstwo opiekuńcze?

W kontekście gospodarstw opiekuńczych dla osób starszych szczególnie obiecujące wydają się 3 formy organizacyjne:

1. Dzienny dom pobytu,

2. Rodzinny dom pomocy,

3. Placówka całodobowej opieki prowadzona w ramach działalności gospodarczej.

Na najogólniejszym poziomie usługi opiekuńcze można podzielić na dzienne oraz całodobowe. Obecna polityka państwa i samorządów kładzie coraz większy nacisk na rozwój opieki dziennej. Opieka dzienna jest tańsza niż całodobowa. Z tego względu są nią zainteresowani opiekunowie osób starszych, mający dzięki temu możliwość podejmowania pracy zawodowej i prowadzenia zwyczajnego życia rodzinnego.

Placówki opieki całodobowej muszą natomiast spełniać wysokie wymogi w zakresie standardu bazy lokalowej oraz kompetencji zatrudnionych pracowników. Opieka całodobowa jest precyzyjnie opisana w prawie. Dopuszczalna jest w dwóch formach: rodzinny dom pomocy, działalność gospodarcza.

Połączenie działalności rolniczej z usługami opiekuńczymi będzie zazwyczaj prostsze i bardziej realne, jeśli będą one świadczone w formie opieki dziennej.

Formy organizacyjne gospodarstw opiekuńczych

Dzienny Dom Pomocy

Zgodnie z ustawą z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społeczne jest to jednostka organizacyjna pomocy społecznej dziennego pobytu, w której prowadzone mogą być miejsca całodobowe okresowego pobytu. Świadczona jest w nich pomoc na rzecz osób, które ze względu na wiek lub stan zdrowia mają problem w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych. Oferowane są tutaj usługi opiekuńczo-pielęgnacyjne, aktywizująco-usprawniające oraz wspomagające. Podopieczni powinni mieć zapewnione posiłki oraz transport.

Rodzinny Dom Pomocy

Rodzaj, zakres usług oraz wymogi lokalowe Rodzinnego domu pomocy określa rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 31 maja 2012 r. w sprawie rodzinnych domów pomocy. Usługi świadczone są w formie opieki całodobowej dla nie mniej niż 3, a nie więcej niż 8 osób wymagających wsparcia z powodu wieku lub niepełnosprawności. Realizowane są tutaj usługi bytowe, opiekuńcze, zajęcia terapeutyczne i związane z organizacją czasu wolnego. Do tego typu placówek podopieczni kierowani są w drodze decyzji administracyjnej wydawanej przez kierownika ośrodka pomocy społecznej. Dlatego prowadzenie rodzinnego domu pomocy wymaga współpracy z samorządem.

Placówki całodobowej opieki

Prowadzone są w ramach działalności gospodarczej – wymogi co do infrastruktury, standardy i zakres świadczonych usług określa ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, art. 67-69. Prowadzenie tego typu działalności wymaga zezwolenia wojewody właściwego ze względu na położenie placówki. Zakres usług świadczonych w placówce obejmuje usługi bytowe oraz opiekuńcze. Nie jest tutaj wymagana ścisła współpraca z samorządem. Placówki same poszukują kandydatów do przyjęcia.

Gospodarstwa opiekuńcze to forma gospodarowania polegająca na łączeniu działalności rolniczej z opieką nad osobami potrzebującymi wsparcia. Cechą charakterystyczną tych gospodarstw jest wykorzystywanie potencjału gospodarstwa rolnego do prowadzenia zróżnicowanych działań o charakterze terapeutycznym, opiekuńczym i integracyjnym.

PROJEKT GROWID

Projekt gospodarstwa opiekuńczego (GROWID) jest odpowiedzią na starzenie się społeczności wiejskiej. Był realizowany od 2019 r. do 2022 r. przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi we współpracy z Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Odział w Krakowie, Uniwersytetem Jagiellońskim oraz Uniwersytetem Rolniczym w Krakowie i miał na celu stworzenie modelu, który umożliwi założenie w Polsce sieci gospodarstw opiekuńczych. Najważniejsze dwa założenia projektu to:

P opracowanie formuły opieki nad osobami starszymi (i innymi, potrzebującymi wsparcia) w gospodarstwach opiekuńczych, która wypełni obecną lukę w tym obszarze,

P zapewnienie rolnikom możliwości dywersyfikacji dochodów.

Na jakim etapie jesteśmy?

O ostatecznym kształcie prawnym tego modelu opieki zadecyduje międzyresortowy Zespół do spraw wdrożenia modelu gospodarstwa opiekuńczego, w skład którego wchodzą przedstawiciele: MRiRW, ministra właściwego ds. gospodarki, ministra właściwego ds. rodziny i zabezpieczenia społecznego, ministra właściwego ds. rozwoju regionalnego, ministra właściwego ds. finansów, KRUS, PFRON i inni.

Pierwszym krokiem w stronę rozwoju rolnictwa społecznego był nabór w ramach nowego programu Lider, gdzie zaproponowane zostały działania dotyczące gospodarstw opiekuńczych. W ramach wdrażania RLKS LGD przewiduje 8 typów operacji, a wśród nich znajduje się rozwój pozarolniczych funkcji gospodarstw rolnych w szczególności w zakresie:

a. gospodarstw agroturystycznych,

b. zagród edukacyjnych,

c. gospodarstw opiekuńczych.

Niemniej jednak potrzebne są zmiany legislacyjne. Wśród priorytetowych kierunków działalności doradczej ODR-ów na 2024 rok znalazł się rozwój rolnictwa społecznego, w tym sieci gospodarstw opiekuńczych, tak więc pozostaje nam czekać na wypracowany przez rządowy zespół projekt.

Sylwia Lenard, 13.12.2023 r.

Literatura: Gospodarstwa opiekuńcze budowanie sieci współpracy. CDR Kraków 2017; Gospodarstwa opiekuńcze. Jesień życia w rytmie natury. GROWID; Gospodarstwa opiekuńcze – innowacyjny kierunek w rozwoju obszarów wiejskich. K. Kiewlicz, Zachodniopomorski Magazyn Rolniczy nr 168/2022; Gospodarstwa opiekuńcze. DODR Wrocław 2018; www.cdr.gov.pl; www.growid.pl